Elementy zadęcia

Układ oddechowy

Układ oddechowy składa się z wielu narządów, różniących się budową i funkcją. Dzieli się on na dwa odcinki: górny i dolny. Do górnego zalicza się jamę nosową i gardło, do dolnego – krtań, tchawicę, prawe i lewe oskrzele główne oraz system wewnątrzpłucnych dróg oddechowych utworzony przez oskrzela i oskrzeliki, kończący się pęcherzykami płucnymi, w których odbywa się wymiana gazowa.

Jama nosowa

Jama nosowa jest częścią układu oddechowego i służy dostarczaniu powietrza atmosferycznego do organizmu.
Dostaje się ono do oddzielonych przegrodą przewodów jamy nosowej, które wraz ze znajdującymi się w nich czterema parami zwisających małżowin oraz z układem powietrznych komór kości twarzoczaszki (zwanych zatokami przynosowymi) stanowią przestrzeń oczyszczania, ogrzania i nawilgocenia powietrza. Jej długość od nozdrzy przednich do części nosowej gardła wynosi u noworodka 3-4 cm, a u osoby dorosłej około 12 cm.
Przednią część jamy nosowej, sięgającą do progu nosa (limen nasi), stanowi przedsionek nosa (vestibulum nasi), a część środkową tworzy przedsionek przewodu środkowego (atrium meatus medii), za którym rozciąga się właściwa część oddechowa nosa, podzielona poziomo przebiegającymi małżowinami nosowymi (conchae nasales) – górną, środkową i dolną – na przewód nosowy (meatus nasi) górny, środkowy i dolny, co zwiększa powierzchnię jej przekroju.

Jama ustna

Jama ustna (łac. cavum oris) – początkowy odcinek przewodu pokarmowego i oddechowego.

W jamie ustnej następuje wstępna, mechaniczna obróbka pokarmu i przygotowanie go do dalszego trawienia.
Jama ustna, to także największy i najważniejszy rezonator człowieka. Dochodzi w nim do przekształcania dźwięków z krtani i szmerów z nasady w mowę. Dokonuje się to dzięki pracy narządów artykulacyjnych.
Narządy te dzielimy na:
1.Ruchome:
– język (najważniejszy i najbardziej ruchliwy narząd artykulacyjny),
– wargi,
– żuchwa z zębami i podniebienie miękkie wraz z języczkiem podniebiennym,
2. Nieruchome:
– górna szczęka z zębami,
– podniebienie twarde.

Zęby

W aspekcie gry na saksofonie zęby są niezwykle istotne. Jako część aparatu zadęcia biorą ważny udział w jego formowaniu. Wpływają na jakość zadęcia, brzmienie i komfort gry.
Z punkty widzenia saksofonisty najbardziej istotne są górne siekacze, opierane w czasie gry na ustniku.
Ale należy pamiętać, że pozostałe zęby nie są bez znaczenia. Dzięki nim formułuje się aparat zadęcia, opiera język, ustalają odległości i szczelność jamy ustnej.
O tym jak istotną rolę mają inne zęby w emisji dźwięku i komforcie gry mieli okazję przekonać się ci, którzy grali po ekstrakcji (wyrwaniu) zęba.
Każdy saksofonista powinien dbać o higienę aparatu zadęcia w takim samym stopniu, jak o czystość ustnika czy stroika. Brud może być źródłem chorób prowadzących do utraty zębów.

Rezonatory

Każde ciało zdolne do drgania posiada własną częstotliwość drgań, czyli tzw. ton własny. Jeżeli w pobliżu znajduje się inne ciało, które ma tę samą częstotliwość, wówczas i ono zaczyna drgać. To zjawisko określamy mianem rezonansu.
Podczas gry na saksofonie (także w procesie fonacji) w ciele ludzkim rezonatorami są wszystkie chrząstki krtaniowe, niektóre kości oraz jamy powietrzne zdolne do współdrgania.
Rezonans rozumiemy jako zjawisko akustyczne, które wzmacnia ton krtaniowy w przestrzeniach klatki piersiowej i nasady, wzmacnia alikwoty dźwięku produkowanego przez stroik. Rezonans wpływa na barwę dźwięku saksofonu.
Wyróżniamy dwa rodzaje rezonatorów:
1. Rezonatory dolne, które leżą poniżej fałdów głosowych i mają niezmienne kształty. Zaliczamy tu: przestrzeń podgłośniową krtani, tchawicę, oskrzela, klatkę piersiową.
2. Rezonatory górne, które znajdują się powyżej fałdów głosowych, o kształtach ulegających zmianom. Zaliczamy do nich: przestrzeń nadgłośniową krtani oraz komory nasady.
Nasada jest systemem połączonych jam rezonacyjnych, do których zaliczamy jamę gardłową, ustną, nosową wraz z jamami bocznymi nosa.
Jama gardłowa , czyli gardło, dzieli się na trzy odcinki: gardło górne (jama nosowo-gardłowa), gardło średnie (jama ustno- gardłowa) i gardło dolne (jama krtaniowo – gardłowa).
Jama ustna to największy i najważniejszy rezonator nasady. Znajdują się w niej narządy artykulacyjne, które z kolei dzielimy na:
– ruchome: język (najważniejszy i najbardziej ruchliwy narząd artykulacyjny), wargi (to ważny modulator brzmienia głosu), żuchwa z zębami i podniebienie miękkie wraz z języczkiem podniebiennym,
– nieruchome: górna szczęka z zębami oraz podniebienie twarde.
Jama nosowa to jedyny rezonator nasady o sztywnych ścianach. Powietrze, które przedostaje się do nosa powoduje nosowe zabarwienie głosu. Toteż jama nosowa bierze udział w artykulacji głosek nosowych (ą, ę, m, n, ń).
Jama ustna łączy się z jamami bocznymi nosa: zatoki szczękowe, klinowe, sitowe, czołowe i tworzy z nimi połączony system rezonacyjny. Oprócz jamy nosowej duże znaczenie dla rezonansu nasady mają drgania chrząstki nosa oraz kości oczodołów.

Mięśnie zadęcia

Zaskakująco wiele mięśni bierze udział w czynności zadęcia. Warto poznać choćby niektóre z nich.

Można podzielić je na dwie grupy: mięśnie wyrazowe (twarzowe) i mięśnie szyi.
1. MIĘŚNIE WYRAZOWE:
a) mięśnie sklepienia czaszki (mięsień naczaszny)
b) mięśnie otoczenia szpary powiek
c) mięśnie otocznia szpary ust
d) mięśnie otoczenia nozdrzy

Ważniejsze funkcje mięśni wyrazowych.

Mięsień obniżacz wargi dolnej rozpoczyna się na dolnym brzegu żuchwy, nieco do boku od guzka bródkowego. Włókna kończą się w skórze wargi dolnej.
Mięsień ten obniża wargę dolną, uwypukla i pogrubia.

Mięsień obniżacz kąta ust przyczepia się do brzegu żuchwy (na odcinku między guzkiem bródkowym a pierwszym zębem trzonowym). Kończy się w kącie ust (w tzw. węźle mięśniowym kąta ust). Pociąga on kąt ust ku dołowi i wygładza bruzdę nosowo-wargową. Nadaje twarzy wyraz smutku, cierpienia, przybicia.

Mięsień bródkowy przyczepia się do żuchwy na wysokości skóry bródki (do łęków zębodołowych dolnych siekaczy i kła) i do skóry bródki. Podnosi uwypuklenie bródki i wargi dolnej. Nadaje twarzy wyraz nadąsany (u osób, którym się zbiera na płacz).

Mięsień śmiechowy przyczepia się do powięzi żwaczowej i przyuszniczej i kończy w węźle mięśniowym kąta ust. Poszerza szparę ust. Może wywoływać tzw. dołek śmiechowy.

Mięsień jarzmowy większy przyczepia się do powierzchni policzkowej kości jarzmowej i dochodzi do węzła mięśniowego kąta ust. Jest właściwym mięśniem śmiechu. W czasie skurczu pociąga kąt ust ku górze i bocznie.

Mięsień jarzmowy mniejszy przyczepia się do powierzchni policzkowej kości jarzmowej i kończy w skórze bruzdy nosowo-wargowej. Pociąga wargę górną ku górze i do boku. Pogłębia bruzdę nosowo-wargową.

Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa przyczepia się do wyrostka czołowego szczęki. Kończy się w skórze wargi górnej, bruzdy nosowo-wargowej, skrzydła nosa oraz bocznego i tylnego obwodu nozdrzy. Rozwiera nozdrza oraz unosi wargę górną.

Mięsień dźwigacz wargi górnej przyczepia się na brzegu podoczodołowym, powyżej otworu podoczodołowego. Kończy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej, dochodząc do wargi górnej.
Unosi wargę górną, odsłaniając górne siekacze.

Mięsień dźwigacz kąta ust przyczepia się do dołu nadkłowego, poniżej otworu podoczodołowego. Jego włókna dochodzą do skóry i błony śluzowej okolicy kąta ust. Unosi kąt ust ku górze i przyśrodkowo.

Mięsień policzkowy przyczepia się do wyrostka zębodołowego szczęki, biegnąc wzdłuż szwu skrzydłowo-żuchwowego oraz grzebienia policzkowego żuchwy. Dochodzi do błony śluzowej obu warg i kąta ust. Służy do wydmuchiwania powietrza z przedsionka jamy ustnej). Przyciska policzki do zębów. Poszerza szparę ust. Chroni błonę śluzową policzka przed wciśnięciem się między szereg zębów.

Mięsień okrężny ust rozpoczyna się w węźle mięśniowym kąta ust a kończy w błonie śluzowej i skórze warg. Jest zwieraczem szpary ust, może wywijać wargi na zewnątrz (pocałunek, gwizdanie).

Mięsień nosowy przyczepia się na łękach zębodołowych górnych kąta i bocznego siekacza, kończy się na grzbiecie nosa chrzestnego oraz na bocznym i tylnym brzegu skrzydła nosa. Część skrzydłowa rozwiera nozdrza, natomiast część poprzeczna zwiera je.

Mięsień obniżacz przegrody rozpoczyna się na łęku zębodołowym górnego bocznego siekacza i kończy na tylnym brzegu skrzydła nosa oraz części błoniastej przegrody nosa. Czynność:
Pociąga ruchomą część nosa, zwierając nozdrza.

2. MIĘŚNIE SZYI
Mięśnie szyi dzielimy na trzy grupy: powierzchowne, środkowe i głębokie.

Gardło

Jama nosowa poprzez tylne nozdrza łączy się z nieparzystym narządem – gardłem.
Gardło jest wyścielone błoną śluzową. W jego części nosowej błona ma taką samą budowę jak jama nosowa, w pozostałych częściach śluzówka ma budowę odmienną, charakterystyczną dla górnego odcinka przewodu pokarmowego.
Gardło dzieli się na trzy odcinki:
– gardło górne (jama nosowo-gardłowa),
– gardło średnie (jama ustno- gardłowa) i gardło dolne (jama krtaniowo- gardłowa)
W gardle znajdują się skupiska tkanki limfatycznej – migdałki, tworzące limfatyczny pierścień gardłowy Waldeyera. Są one bardzo ważnym składnikiem układu odpornościowego.
Do gardła uchodzi przewód trąbkowy, mający połączenie z uchem środkowym i zapewniający jego przewietrzanie.
Gardło jest bardzo dobrze umięśnione; ma warstwę okrężną i podłużną mięśni, które tworzą zwieracze i dźwigacze gardła. Ich zadaniem jest przede wszystkim połykanie przyjętych pokarmów i zamknięcia dróg oddechowych w czasie połykania.
Nieprawidłowości w budowie i funkcji górnej części gardła, a także podniebienia, które oddziela jamę ustną od nosa, powodują chrapanie w czasie snu a niekiedy są przyczyną niebezpiecznych dla zdrowia bezdechów, także aerofagii – połykania powietrza, powodującej przykre objawy ze strony przewodu pokarmowego.

Krtań

Krtań jest odcinkiem drogi oddechowej oraz narządem głosu.
Krtań ma postać długiego na 4-6 cm przewodu, zbudowanego z kilku rodzajów chrząstek, z których najważniejsza jest chrząstka tarczowata. Chrząstki tworzą szkielet krtani – podporę dla aparatu głosowego.
Chrząstki krtani – trzy nieparzyste (tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa) i trzy parzyste (nalewkowata, różkowata i klinowata) są między sobą połączone stawami lub więzadłami.
Cały system połączeń międzychrząstkowych sprawia, że krtań jest narządem zwartym i mocnym, ale mającym także określoną ruchomość potrzebną do kształtowania barwy i brzmienia dźwięku. Ważną rolę w czynności krtani odgrywają mięśnie – zwieracze, rozwieracze i napinacze warg głosowych.
Wnętrze krtani złożone jest z trzech jam – górnej, pośredniej i dolnej.
Górna łączy się z gardłem, pośrednia jest miejscem powstawania głosu; tam bowiem znajdują się wargi głosowe, lewa i prawa, tworzące tzw. głośnię.
Ostry brzeg błony śluzowej warg głosowych tworzy fałdy głosowe, zwane inaczej strunami głosowymi. Pomiędzy nimi znajduje się szpara głośni, długości ok. 23 mm u mężczyzn i 18 mm u kobiet.
Szpara głośni w fizjologicznych warunkach nigdy nie jest zamknięta. Powietrze zawsze może swobodnie przejść do dalszej części dróg oddechowych – tchawicy.
Powierzchnia wewnętrzna krtani jest wyścielona błoną śluzową o budowie typowej dla dróg oddechowych a więc składającą się z nabłonka wielorzędowego z obecnością będących w ciągłym ruchu mikrokosmków, zawierającą liczne gruczoły produkujące śluz i płyn surowiczy, chroniące krtań przed wysychaniem i zanieczyszczeniami z wdychanego powietrza.
Wydobycie głosu jest wynikiem drgania więzadeł głosowych zwanych fałdami głosowymi na skutek dochodzących do nich impulsów nerwowych. Drgania te polegają na rytmicznych, bardzo szybkich ruchach oddalania i zbliżania się więzadeł do siebie, przecinają słup powietrza nagromadzonego pod zwartymi więzadłami głosowymi. Więzadła odchodzą od wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych, przebiegając poziomo do przodu i dochodzące do kąta chrząstki tarczowatej. Razem z błoną śluzową tworzą fałdy głosowe zamykające szparę głośni.
Wysokość głosu zależy od długości fałdów głosowych, ich napięcia, częstości drgań i ciśnienia wydechowego powietrza. Barwa głosu uzależniona jest od budowy gardła, jamy nosowej i częściowo zatok przynosowych. Ruchy krtani, które możemy świadomie regulować, wiążą się z ruchami żuchwy, języka i miękkiego podniebienia.
Nagłośnia, chrząstka krtaniowa w kształcie liścia, pokryta błoną śluzową, W czasie połykania nagłośnia zamyka wejście do krtani, odcinając tym samym drogę oddechową od pokarmowej. Ruchy nagłośni wiążą się ściśle z ruchami języka.
Cały narząd głosu jest podporządkowany i uzależniony od systemu nerwowego. Lekki niedowład któregoś z nerwu od razu wpływa na brzmienie głosu, gdyż od nerwów zależy praca mięśni, a one nigdy nie działają oddzielnie.
Nastawienie głosowe to stan gotowości, czyli nastawienie więzadeł na dany sposób zapoczątkowania dźwięku.

Tchawica, oskrzela, płuca

Krtań bezpośrednio łączy się z tchawicą, kilkunastocentymetrową rurką o przekroju 15-20 milimetrów. Tchawica zbudowana jest z około dwudziestu okrężnych, podkowiastych chrząstek. Od tyłu ściana tchawicy jest mniej zwarta i ma charakter błoniasty. W ścianie tchawicy znajdują się pasma okrężnych włókien mięśniowych wpływających na stan napięcia ściany.
Od środka tchawica wyścielona jest typową dla układu oddechowego tkanką śluzową z nabłonkiem migawkowym, którego migawki poruszają się w kierunku krtani oraz z licznymi gruczołami produkującymi śluz i płyn surowiczy, które pochłaniają zanieczyszczania i nawilżającą powietrze.
Migawki poruszają się z szybkością 3-10 razy na sekundę. Wytwarzany śluz przesuwa się z dużą szybkością. Mechanizm migawkowy jest bardzo wydajny. Dzięki niemu powietrze w tchawicy (i dalej – w oskrzelach) bardzo intensywnie oczyszcza się.
W dolnym swym końcu tchawica dzieli się na dwa duże oskrzela – prawe i lewe, które mają identyczną budowę ściany jak tchawica.
W miejscu rozdwojenia od wewnątrz znajduje się charakterystyczna ostroga, wklęsła listwa, wzmacniająca zarówno tchawicę, jak i oskrzela główne. Kąt rozdwojenia tchawicy jest różny i waha się od 50 do 100 stopni.
Prawe oskrzele ma większą średnicę od lewego, za to lewe jest od prawego dłuższe.
Oskrzela tworzą drzewiasto rozgałęziający się system. Na ogół dzielą się one tak jak tchawica – dychotomicznie. Dopiero w najmniejszych oskrzelach ich kolejny podział może być trójdzielny. Oskrzela główne dzielą się na płatowe, te zaś na segmentalne, subsegmentalne i dalsze. Każde kolejne oskrzele ma coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ściany jest dość podobna do budowy tchawicy i dużych płatowych oskrzeli; chrząstki nie tworzą podkowiastych pierścieni, lecz są zwykłymi nieregularnymi płytkami.
Regulowane przez autonomiczny układ nerwowy napięcie mięśni w zasadniczym stopniu decyduje o średnicy światła oskrzela. Najmniejsze oskrzela posiadające jeszcze chrząstkę mają średnice 1-1,5 milimetra.
Od nich odchodzą oskrzeliki – już bez chrząstek, a po kolejnych pięciu podziałach pojawiają się oskrzeliki oddechowe, w których ścianie znajdują się pęcherzyki płucne. Po kilkakrotnym podziale tych oskrzelików pojawiają się przewody pęcherzykowe prowadzące wprost do pęcherzyków płucnych, w których ma miejsce ostatnia faza oddychania zewnętrznego (przedtkankowego) – wymiana gazowa.
Płuca są parzystym narządem otoczonym opłucną – podwójną błoną surowiczą, oddzielającą płuca od klatki piersiowej. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego.
Od strony śródpiersia płuca mają dwu centymetrowe wgłębienie – wnękę płuca, wypełnioną przez korzeń płuca: oskrzela, naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy.
Układ końcowych odcinków dróg oddechowych ma charakter groniasty.
Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron tworzy zrazik, zraziki tworzą segmenty, segmenty tworzą płaty. Lewe płuco jest dwupłatowe (górny i dolny płat), prawe – trzypłatowe (górny, środkowy i dolny płat).
Pęcherzyki płucne mają kształt kulisty, półkulisty lub wielościenny. Utworzone są z komórek nabłonkowych z siecią naczyń włosowatych. Ściana pęcherzyka płucnego wraz ze ścianą naczynia włosowatego tworzą tzw. barierę włośniczkowo-pęcherzykową, przez którą tlen przenika do krwi a dwutlenek węgla przenika z krwi do płuc. Pęcherzyki, w liczbie około 300 milionów, tworzą aż 100 m2 powierzchni oddechowej.
Warto wiedzieć, że człowiek nie wykorzystuje w procesie oddychania całkowitej objętości płuc (pojemność życiowa płuc). Część powietrza stale w płucach zalega.
Przeciętna pojemność płuc u dorosłego mężczyzny wynosi około 4500 mililitrów a u dorosłej kobiety 3200 ml. U sportowców może ona wynosić nawet 6000-8000 ml.

Przepona

Przepona (łac. diaphragma) to główny mięsień oddechowy. Należy do grupy mięśni poprzecznie prążkowanych płaskich.
Przepona oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej i stanowi jej ścianę dolną. Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł – prawej i lewej,przy czym prawa jest ustawiona o jedno międzyżebrze wyżej.
W przeponie wyróżnia się część mięśniową, położoną na obwodzie i część ścięgnistą – tworzącą środek ścięgnisty przepony.
Część mięśniową w zależności od miejsca przyczepu dzieli się na część:
– żebrową – największą, która przymocowuje się do żeber (od siódmego do dwunastego),
– część lędźwiową – najmocniejszą – tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste więzadła łukowate boczne i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych i dwóch ostatnich żeber,
– część mostkową – najmniejszą, która rozpoczyna się na nasadzie wyrostka mostka.
Wszystkie części przepony kierują swe włókna do środka, gdzie tworzą środek ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do klatki piersiowej. Otwory przepony to rozwór aorty, rozwór przełyku, otwór żyły głównej dolnej.

Unerwienie przepony stanowią zaledwie dwie gałązki wychodzącego ze splotu szyjnego, nerwu przeponowego. Ruchy przepony odbywają się autonomicznie i automatycznie, bez udziału świadomości człowieka. Są możliwe dzięki pracy mięśni brzucha, mięśni międzyżebrowych i mięśni grzbietu.
Pośrednie kontrolowanie przepony jest możliwe zatem dzięki obserwowaniu pracy tych mięśni w czasie oddechu.

Technikę nabierania odpowiedniej ilości powietrza, zblokowanie przepony tuż przed rozpoczęciem emisji dźwięku oraz kontrolowane dozowanie zgromadzonego powietrza nazywamy podparciem oddechowym (z włoskiego appogio).