Historia saksofonu

Małe belgijskie miasto Dinant leżące na prawym brzegu rzeki Meuse przez wieki targane było inwazjami i wojnami, po których mieszkańcy z uporem i pieczołowitością odbudowywali zniszczone budowle i sprzęty. Być może temu należy przypisać dużą ilość drobnych warsztatów mechanicznych, wśród których europejską sławę zdobyły warsztaty blacharskie, a szczególnie te, które pracowały na blachach z żółtej miedzi i mosiądzu.

Dinant słynęło jeszcze z jednej rzeczy: twardego i kruchego piernika wyrabianego z mąki jęczmiennej i miodu. Nadawano mu różnorodne, często wyrafinowane kształty, a dzięki charakterystycznej recepturze – złotą, błyszczącą barwę. Być może w jakiś sposób fakt łatwego modelowania złotej materii spowodował, że to właśnie w Dinant narodził się saksofon.

W roku 1815, mając piętnaście lat, posłał na wystawę do Paryża wykonane własnoręcznie dwa flety i klarnet z kości słoniowej, które to instrumenty zostały uznane za świetne. W wieku 20 lat udoskonalił klarnet basowy, będący do tej pory instrumentem bardzo niestrojnym i nierównym brzmieniowo. Od tego czasu zaczął borykać się ze złymi opiniami, przeciwnościami, a nawet procesami sądowymi ze strony konkurencji i muzyków, którzy powodowani zazdrością byli Saxowi niechętni. Pierwsza potyczka rozegrała się już o unowocześniony klarnet basowy i dopiero „bitwa” w postaci konfrontacji instrumentów starych i nowego spowodowała, że na chwilę umilkły tony prześmiewcze.

Pierwsza wzmianka o saksofonie, autorstwa Hektora Berlioza, ukazała się 12 czerwca 1842 roku w paryskim Journal des Debats i ta data została przyjęta za metrykę powstania saksofonu, chociaż instrument miał swoją publiczną premierę 3 lutego 1844 r., a opatentowany został dopiero 28 czerwca roku 1846. Saksofon (Le Saxophon), nazywany po jego wynalazcy, był instrumentem z grupy dętych drewnianych. Miał dziewiętnaście klap, co uczyniło go podobnym do instrumentu ophicleide (ofiklejdy).
Ustnik, w przeciwieństwie do ustników instrumentów dętych blaszanych, był podobny do ustnika klarnetu basowego. Co ciekawe, pierwszym opisywanym saksofonem był saksofon basowy w stroju C; dopiero później, z konieczności nadania większej ruchliwości, Adolf Sax skonstruował baryton, alt, tenor i sopran – mniejsze odmiany saksofonu.
Skala pierwszego saksofonu była o siedem dźwięków większa niż późniejsze modele, które Sax przebudował ze względu na gorsze możliwości brzmieniowe najwyższych dźwięków prototypu.

Wkrótce po premierze pierwszego saksofonu Adolf Sax zademonstrował swoje instrumenty w Konserwatorium Paryskim, gdzie słuchali go znani wówczas muzycy i kompozytorzy: Auber (sławny wówczas kompozytor La Muette de Portici – opery wykonywanej w Brukseli 21 września 1830, będącej sygnałem dla Rewolucji Belgijskiej), Halévy, Habeneck, Monnais i inni, którzy chwalili Saxa za nowatorstwo i muzykalność.

Po sukcesie prezentacji Sax otworzył warsztat w Paryżu przy ulicy Saint Georges 10, gdzie zabrał się energicznie do pracy, nader często jednak popadając w konflikty z zatrudnianymi rzemieślnikami.
Na początku 1844 roku warsztat Saxa odwiedził Rossi, który urzeczony brzmieniem saksofonu sprowadził go do Konserwatorium w Bolonii. Najwierniejszym zwolennikiem saksofonu i talentu Saxa był jednak Hektor Berlioz – gorący propagator nowego instrumentu, konsekwentnie wszędzie tam, gdzie koncertował.

Latem 1844 saksofon został pokazany na Paris Industrial Exhibision i prezentowany wobec Króla Louisa Phollippe i Królowej Marie Amelie.

Od roku 1844 warsztat Saxa odwiedzała śmietanka życia muzycznego, literackiego i społecznego Paryża. Sax demonstrował możliwości swoich instrumentów podczas improwizowanych koncertów. W tym samym roku Sax otworzył filię fabryki w Anglii, a wkrótce po tym jego młodszy brat Henry wyemigrował do Ameryki, gdzie założył manufakturę instrumentów dętych w Filadelfii. Latem 1844 saksofon został pokazany na Paris Industrial Exhibision i prezentowany wobec Króla Louisa Phollippe i Królowej Marie Amelie.

Rok 1845 okazał się przełomowy w życiu Adolfa Saxa. Powoli zaczęła przełamywać się stopniowa niechęć muzyków i środowiska konstruktorów do Saxa.
Wielkim sukcesem była muzyczna oprawa wojskowego święta 26 lipca 1846 roku, w czasie której 1800 muzyków wykonało program z udziałem wielkiej liczby saksofonów, zaaranżowany przez Berlioza.

Po okresie prosperity, kilkanaście lat po premierze saksofonu, między innymi z powodu dwudziestniego okresu procesów o uznanie legalności patentów, kariera Saxa legła w gruzach. Trzykrotnie ogłaszał upadłość, a Cesarz Napoleon III ratował go od bankructwa.
W roku 1870 rozwiązano klasę saksofonu. Do końca życia Sax żył w biedzie, na skromnej emeryturze ustanowionej przez rząd. Zmarł w siódmego lutego 1894 roku. Został pochowany na Cimetière de Montmartre (5 Avenue de Montebello) w Paryżu.

Rola Adolfa Saxa jako twórcy saksofonu była wielokrotnie kwestionowana. Prace nad podobnym instrumentem prowadzili inni konstruktorzy (głównie w Niemczech).
Najwięcej kontrowersji wzbudzało nazwanie nowego instrumentu „Le Saxophon” – od nazwiska Sax.

Mimo tych kontrowersji, niemal we wszystkich językach nazwa instrumentu wywodzi się od nazwiska „Sax” (zaskakująco często pisane przez „saks”).

sacsafón, sacsoffon, saksafon, saksafon, saksofoan, saksofon, saksofon, saksofonas, saksofono, saksofons, saksophone, saksopon, sassofono, sassofonu, saxo, saxofoia, saxofon, saxofone, saxofoon, saxofoon, saxofón, saxofón, Saxophon, saxophone, saxófón, szaxofon, σαξόφωνο, саксафон, саксофон, chitoliro, ifayili, i-saxophone.

• afrykański – saxofoon,
• polski, albański, bośniacki, chorwacki, estoński, indonezyjski, jawajski, kurdyjski, malajski, norweski, słoweński – saksofon,
• azerski, uzbecki – saksafon,
• baskijski – saxofoia,
• białoruski, bułgarski, tadżycki – саксафон,
• cebuański, filipiński – saksophone,
• czeski, duński, rumuński, szwedzki – saxofon,
• cziczewa – chitoliro,
• esperanto – saksofono,
• fiński – saksofoni,
• angielski, francuski, hawajski, joruba, khmerski, laotański, łaciński, malgaski, maltański, maori, samoański, shona, sokalijski, sotho, suahili, wietnamski – saxophone,
• fryzyjski – saksofoan,
• galicyjski, hiszpański – saxofón,
• grecki – σαξόφωνο,
• irlandzki – sacsafón,
• islandzki – saxófón,
• kataloński – saxo,
• kazachski, kirgiski, rosyjski – саксофон,
• korsykański – sassofonu,
• kreolski (Haiti) – saksofon,
• litewski – saksofonas
• luksemburski, niemiecki – Saxophon,
• łotewski – saksofons,
• macedoński, mongolski, serbski, tatarski, ukraiński – саксофон,
• niderlandzki – saxofoon,
• portugalski, ruanda-rundi – saxofone,
• słowacki – saxofón,
• sundajski – saksopon,
• turecki, turkmeński – saksafon,
• walijski – sacsoffon,
• węgierski – szaxofon,
• włoski – sassofono,
• xhosa – ifayili,
• zulu – i-saxophone.

Adolf Edward Sax wprowadził kilka ulepszeń, jednak w sumie dosyć nieznacznych; np. rozszerzył ambitus o dźwięk H, w niektórych altach dodawał A. Od 1928 do 1935 saksofony marki Adolf Sax produkowała firma Selmer. Po roku 1935 historia saksofonu łączy się ściśle z historią różnych firm je produkujących.

Skonstruowany przez E. Gautrota sarrusofon miał za zadanie zastępować obój i klarnet w orkiestrach wojskowych. Swoją nazwę zawdzięcza francuskiemu sponsorowi Gautrota – kapelmistrzowi orkiestry wojskowej Sarrusowi. Produkowany był we wszystkich możliwych rozmiarach, od sopranino Es do kontrabasu Es, C i Bb. Aplikatura sarrusofonu miała wiele cech wspólnych z palcowaniem saksofonu.
Różnica polegała na zastosowaniu kilku klap oktawowych. Instrument ten w większych odmianach miał też do niego zbliżone brzmienie, a jego niewątpliwą zaletą, zwłaszcza w orkiestrach dętych, była znacznie mniejsza waga w porównaniu z saksofonami basowym i kontrabasowym, przy osiąganiu podobnych ambitusów melodycznych.
Po sarrusofon sięgali niektórzy kompozytorzy klasyczni: Igor Strawiński w Trenach, J. Holbrooke w Apollo and the Seamen, Roscoe Mitchell w Four Compositions, I. Paderewski w Symfonii Polonia, w której użył aż trzech sarrusofonów.

Ciekawostką jest, że ustnik saksofonowy opatentowano dopiero w 1896 roku (11 lutego) przez firmę Federick Clapp, Miller’s Falls, MA.